I Kina har forskarar lukkast med å klona fram to små apeungar. Korleis gjekk forskarane fram? Og kan kloning no óg gjerast på menneske?
Av Elisabeth Gråbøl-Undersrud og Hilde Mellegård
Kloning tyder å laga identiske kopiar. Dei fleste hugsar Dolly. Ho var den første klona sauen som kom til verda i 1996, oppkalla etter den barmfagre artisten Dolly Parton sidan forskarane hadde teke ei celle frå juret for å laga ho. Sidan då har ei rekkje dyr vorte klona. I dag kan ein fylla ein heil dyrehage beståande av klona dyr: grisar, storfe, mus, sauar, kattar, rotter og hund (pluss dei andre 15 artene som er klona). Men ingen har tidlegare klart å klona høgreståande pattedyr, som apar og menneske. Før no.
Manipulerte gen for celledeling
Dei kinesiske forskarane starta kloninga av makakeapane ved å henta ut kjernen frå ei celle og overføra han til ei kjerneløs eggcelle. Men så har dei gjort noko nytt. Ved å manipulera kva for gen som er aktive i det tidlege fosteranlegget, har dei fått cellene til å dela slik seg dei skal, og dermed koma over den første kritiske fasen i utviklinga.
Forskarane tilsette eit enzym som fjernar såkalte metylgrupper i arvematerialen til det vesle fosteranlegget, som på dette stadiet består av éi celle. Metylgruppene får DNA til å pakka seg tett saman, slik at gena vert slått av. Ved å fjerna desse metylgruppene vart viktige gen som er med i embryoutviklinga aktivert.
Enzymet som fjernar metylgruppe, sparkar òg i gang heile celledelingen ved at andre enzym som er med i celledelingen rekrutterast. Forskarane gjorde ein lur ting til: Ved at dei samstundes stoppa eitt anna enzym som slår av gen, vart mange gen i dei små embryoa aktive.
Aktivering og inaktivering av gen er spesielt viktig akkurat dei første dagane etter befruktning. Embryoet består då av umodne stamceller, som skal utvikla seg til alle kroppen sine over 200 celletypar, som nerveceller, hjarteceller og hudceller. For at denne prosessen skal gå korrekt for seg, må dei riktige gena i kvar enkelt celletype slåast av og på i eit bestemt mønster.
Det klona embryoet vart så sett inn i livmora til ei surrogatmor, ein makakeape. Der utvikla embryoet seg til eit foster. Målet var å enda opp med ein levedyktig makakebaby.
Resultat: to eneggede apekattar
Resultatet frå forsøket i Kina vart to klona små apeungar, som har dei same gena. Dei er difor akkurat så like som einegga tvillingar.
Ein filmsnutt med dei to søte apeungane som leikar i eit rom fullt av fargerike leiker, har florert på sosiale medium. Men vegen dit har vore lang. Forskarane har brukt 63 surrogatmødre som resulterte i 28 graviditetar. 24 av graviditetane enda i abort på ulike stadium under graviditeten. Og forskarane lukkast berre delvis. Dei klarte ikkje å laga klona, levedyktige apar ved å ta celler frå ein vaksen ape, men måtte bruka hudceller frå aborterte apefoster. Det er enklare fordi celler frå eit foster framleis er umodne og ikkje ferdige med å spesialisera seg.
Kan menneske klonast?
Kloning er eitt av dei mest kontroversielle områda innan bioteknologi, og vert ofte forbunde med skremmande førestillingar om kunstig menneskekopiar laga i laboratoriet. Forskarane bak studien i Kina seier at dei klona apene kan verta verdifulle i forsking på mellom anna autisme og demenssjukdomar som Parkinson og Alzheimer. I dag er det som oftast mus og rotter som vert brukt for å studera denne typen sjukdomar. Sidan menneske og aper er nært nærskyldt (vi deler jo 99 prosent av gena våre med til dømes sjimpansar), kan det vera lettare å studera sjukdomar som påverkar tenking, intellektuelle og mentale prosessar i primatar. Eitt ankepunkt er likevel at forsking på primatar tek lang tid. Dei får ikkje avkom så ofte, ei heller får dei så mange avkom som gnagarar.
Forskarane i Kina uttalar til tidsskriftet Cell, som publiserte resultata, at dei har ingen planar om å prøva ut teknologien på menneske. Men spørsmålet er aktuelt fordi menneskeceller og apeceller er så like. Teknisk sett er det difor truleg mogeleg å klona menneske på omtrent same måte.
Trass enkelte rykte om at forsøk på å lage klona menneske fann stad rundt årtusenskiftet, er det ikkje noko som tyder på at det faktisk har lukkast. Mange spør seg om dei kinesiske forskarane har opna ei dør for at dette no òg kan gjerast på menneske. Fleire land, mellom anna Noreg, har forbod mot kloning av primatar.
Kontroversiell forsking på primatar
Kinesiske styresmakter har satsa tungt på forsking på primatar dei siste åra, medan utviklinga i Europa og USA går motsett retning. Fleire land, mellom anna Storbritannia og Tyskland, har forbod mot forsking på store apar som sjimpansar, gorillaer og orangutangar. Makakeapar, som vart klona i dette forsøket, har vorte brukt i medisinsk forsking i meir enn 70 år, spesielt innan studium på nevrologiske sjukdomar. Det har likevel vorte stilt spørsmål om makakeapar er ein god modell for å få kunnskap om sjukdomar som råkar menneske. Det vert hevda mellom anna at viss ein samanliknar hjernen til eit menneske og hjernen til ein hypotetisk makakeape med same kroppsvekt, er menneskehjernen nesten fem gonger større.
Kloning er óg kontroversielt fordi det er eit spørsmål om kloning medfører liding for dyra. Surrogatmødrene aborterer ofte dei klona embryoa dei ber på, og ein ser ofte misdanningar hos dei fødde klonane. I spørsmål om ein skal tillata kloning, vil det difor vera ei avveging mellom nytta ein kan ha av dei klona dyra, til dømes for å forske på arvelege sjukdomar hos menneske, og den belastninga ein utset dyra for.
Viss kloning av menneske skal verta ein realitet ein gong i framtida, må fleire titalls kvinner godta å få sett inn klona embryo i si livmor. Av dei som vert gravide, vil dei fleste abortera før fullgått svangerskap. Og dersom eit klona barn skulle sjå dagens lys, vil det vera ein ganske stor risiko for at barnet vil bli født med misdanningar.
