Genmodifisert mat skal ikkje finnast i norske butikkar, men kor god kontroll har vi på mat som vi importerer frå utlandet?
Av Audrun Utskarpen for tidsskriftet GENialt
Ingen genmodifiserte matvarer er til no godkjende for sal i Noreg, og genmodifisert mat skal derfor ikkje finnast i butikkane. Men ingrediensar frå genmodifiserte plantar som soya og mais finst i mat produsert i andre land, særleg i ferdigmat. Da kan vel genmodifisert mat fort hamne i norske butikkhyller likevel? For å få vite meir om dette, har GENialt snakka med seniorrådgivar Aslaug Hagen i Mattilsynet, organet som skal kontrollere at reglane blir følgde.
Prøvetaking
Mattilsynet tek prøvar av over 100 mat- og fôrvarer kvart år for å undersøkje om dei inneheld materiale frå ulovlege genmodifiserte organismar (GMO-ar). Importørar må melde frå til Mattilsynet om mange typar næringsmiddel og fôr- og såvarer frå land utanfor EU/EØS-området som dei ønskjer å ta inn i landet. Distriktskontora i Mattilsynet følgjer med i sine område, og når dei får vite at det kjem ein last med til dømes popkorn eller maismjøl frå USA, der det blir dyrka genmodifisert mais, kan inspektørane dra ut og ta prøvar. Oftast tek dei prøvar av mais, raps og soya, som er dei vanlegaste genmodifiserte plantane. Prøvane sender dei til Veterinærinstituttet, som har ansvaret for analysane.
Små mengder
I 2013 fann Mattilsynet ulovleg genmodifisert materiale i 4 av 63 matvareprøvar, og importen av desse varene vart stansa. Alle fôrprøvane var fri for ulovlege genmodifiserte ingrediensar. Resultatet er ifølgje Hagen mykje likt det dei har funne dei siste åra. Dei fann òg små mengder, såkalla spormengder, av EU-godkjent genmodifisert materiale i om lag ein femdel av prøvane frå næringsmiddel og halvparten av prøvane frå fôr, men det er ikkje ulovleg i Noreg så lenge innhaldet av genmodifisert materiale er utilsikta og under 0,9 prosent. Når ein GMO ikkje er godkjend i EU, er sjølv spormengder ulovlege.
EU-samarbeid
Mattilsynet set inn tiltaka der det er størst sjanse for å finne ulovleg genmodifisert materiale. Når ei matvare blir importert frå eit EU-land, skal dette landet ha kontrollert vara. Derfor konsentrerer Mattilsynet seg om import frå land utanfor EU.
Gjennom EØS-avtalen er Noreg òg med i eit meldingssystem for mat og fôr i EU, der landa varslar kvarandre viss dei til dømes oppdagar ulovleg genmodifisert materiale i mat- og fôrvarer. For nokre år sidan vart det i EU funne ris som var genmodifisert, i fleire parti med ris frå Kina. Etter at Noreg fekk melding om dette, innførte Mattilsynet ei ny forskrift som krev at all ris frå Kina skal kontrollerast særskilt. EU kontaktar òg eksportlanda for å drøfte tiltak. Til dømes innførte kanadiske styresmakter eigne krav til produsentar og eksportørar av linfrø etter at ulovlege, genmodifiserte linfrø frå Canada vart oppdaga i fleire EU-land.
Av og til dukkar det opp matvarer i norske butikkar som er merkte med at dei inneheld ingrediensar frå genmodifiserte organismar. Desse kan vere godkjende i EU, men er likevel ulovlege i Noreg. Om nokon kjem over slike varer, oppmodar Hagen til å melde frå til det lokale distriktskontoret i Mattilsynet.
Kva med soyaolje?
For å stadfeste om ei matvare inneheld ingrediensar frå genmodifiserte organismar, nyttar Veterinærinstituttet DNA-analysar. Men kva med soya- og rapsolje og andre matvarer som ikkje inneheld DNA? Korleis kan vi vite at dei ikkje er laga frå genmodifiserte plantar?
– Da er vi avhengige av at dokumentasjonen stemmer, og at verksemdene har gode system for internkontroll, seier Hagen.
Må kunne dokumentere
Verksemder som importerer råvarer eller ferdige produkt frå land der det blir produsert genmodifisert mat, har eit særskilt ansvar for å dokumentere at varene ikkje inneheld ingrediensar frå genmodifiserte organismar.
– Mattilsynet rår til å bruke såkalla identitetssikra råvarer (forkorta: IP-råvarer), opplyser Hagen.
– Det vil seie at verksemda må kunne dokumentere at råvara er halden åtskilt frå genmodifiserte råvarer eller varer som inneheld genmodifisert materiale, i alle ledd gjennom heile verdikjeda, både under dyrking, transport, lagring, foredling og produksjon.
Verksemdene er forplikta til å ha eigne system for internkontroll, og når Mattilsynet kjem på inspeksjon, må dei kunne dokumentere kva rutinar dei har for å hindre at dei får inn ulovlege GMO-produkt.
– Er kontrollsystema gode nok til å hindre import av ulovleg, genmodifisert mat?
– I dei prøvane vi tek, finn vi lite ulovleg genmodifisert materiale, og i og med at vi tek prøvar der det er mest sannsynleg å finne noko, meiner vi at vi har god oversikt over marknaden, sjølv om det ikkje er mogleg å ha total oversikt, seier Hagen.
– Alle verksemdene har heller ikkje like god dokumentasjon på alle ledda matvarene har vore gjennom, men da gir vi i alle fall råd om korleis dei bør forbetre seg, og kontrollerer dei igjen året etter. Vi veit òg at svindel i matbransjen førekjem, og det kan sjølvsagt òg hende med genmodifisert mat.
