Lita nytte i klinikken ti år etter det humane genom

No i februar var det ti år sidan den første analysen av sekvensen til det humane genom vart publisert i dei anerkjende tidsskrifta Science og Nature. Kva har det hatt å seie for oss?

Av Norunn K. Torheim, ekstraartikkel til GENialt 1/2011

At desse sekvensane ville kome var allereie offentleggjort på ein pressekonferanse i Det kvite hus i Washington i juni året før (sjå leiar i GENialt 2/2010) med det offentleg finansierte sekvenseringsprosjektet med Francis S. Collins i spissen og det privatdrivne prosjektet med J. Craig Venter i spissen. I februarnummera av Science i år har dei sett på kva sekvensen til det humane genomet har hatt å seie.

Ikkje for allmennlegar enno

Ein er einige om at det til no har hatt mindre å seie praktisk enn det vi hadde håpa på. I dag er det utvikla gentestar for fleire gen. Kvinner kan for eksempel bli testa for om dei har bestemte variantar av dei såkalla brystkreftgena (BRCA). Gentesting blir brukt for å finne ut kva som er best behandling for nokre kreftformer. Par kan genteste seg før dei får barn for å finne ut om dei er berarar av alvorlege, arvelege sjukdomar. Vi kan òg genteste befrukta egg før dei blir sette inn i livmora for å sjå om dei har arveanlegg for bestemte sjukdomar.

Alle og ein kvar kan i dag genteste seg for ei rekkje sjukdomar, men nytta av dette har vi sett lite av til no. For allmennlegar er dette enno eit nokså ukjent felt. Legar ønskjer bevis for at det har noko for seg, før dei prioriterer å bruke tid på det.

I USA har Centers for Disease Control and Prevention (CDC) etablert ei arbeidsgruppe, Evaluation of Genomic Applications in Practice and Prevention (EGAPP). Arbeidsgruppa vurderer nytta av gentestar og har utført seks evalueringar dei siste seks åra. Av desse var alle med unntak av éin i disfavør av testen eller nøytral fordi dei ikkje fann bevis for helsefordelar med testane. Gruppa har blant anna rådd frå rutinetesting for faktor V Leiden og variantar for protrombin for personar som har hatt blodpropp. Dei meiner at desse uansett bør behandlast med blodfortynnande middel uavhengig av genetisk status. Det dei har gitt støtte til, er å teste slektningar av personar som har Lynch syndrom, ein type kreft i tjukktarmen/endetarmen. Men her kjem legane òg bort i spørsmålet om pasienten ønskjer å fortelje slektningar om testresultata og korleis dei skal formidle resultatet. Nokre meiner at det rette er å vise pasienten til genetisk rettleiar.

Tryggare medisinbruk

Når det gjeld behandling av hjerte-karsjukdomar, gjekk dei amerikanske legemiddelmyndigheitene, Food and Drug Administration (FDA), i fjor ut med at pasientar med bestemte mutasjonar i eit gen som kodar for enzymet CYP2C19, ikkje må bruke legemiddelet klopidogrel (som blant anna blir selt under namnet Plavix) som blir brukt for å hindre blodpropp, fordi dei omset legemiddelet for sakte og av den grunn kan få blodproppar og døy. Dette er noko ein kan teste for. Slik kunnskap har ein òg for warfarin (blodfortynnande), merkaptopurin (for immunhemming), abakavir (behandling av hiv/aids) og interferon (behandling av hepatitt C).

Finn årsakar til sjeldne sjukdomar

Francis S. Collins, som leia det offentleg finansierte sekvenseringsprosjektet og no er direktør ved National Institutes of Health (NIH) i USA, viser til at kjennskap til heile gensekvensen til mennesket gjer at ein finn genetiske årsaker til sjeldne sjukdomar. Han viser til eit nyleg tilfelle der forskarar har studert to systrer med forkalking i dei store blodårane og i ledda i hender og føter. Her fann dei den genetiske årsaka til sjukdomen og dette gir eit godt utgangpunkt for å jakte på behandling for denne sjukdomen samtidig som dei får meir kunnskap om forkalking.

Ei anna historie Collins dreg fram gjeld ein to år gamal gut som hadde ein betennelsessjukdom i tarmane. Forskarane klarte å finne ein mutasjon i eit gen hos han. Dette genet var frå før er kopla til ein alvorleg blodsjukdom. Denne blodsjukdomen kan kurerast med beinmergstransplantasjon. Legane tenkte derfor at guten sin sjukdom kunne kurerast på same måte.

Medan Nature og Science hadde framsidene fylte av menneskeansikt i 2001 trass i at ein den gong ikkje hadde hatt medisinsk nytte av sekvenseringa, håpar Collins at ein ved 20-årsjubileet skal ha ei verd fyllt med ansikta til menneske som har fått betre helse på grunn av at dei har fått genomet sitt sekvensert.

Må få betre kvalitet på analysane

J. Craig Venter, presidenten ved J. Craig Venter Institute som leia det privatdrivne sekvenseringsprosjektet, peikar på at hastigheita til sekvenseringsteknologien har auka betrakteleg. Men han peikar òg på at ein i dag sit att med mykje kortare gensekvensar som skal setjast saman, og at det gir problem når ein skal setje saman sekvensen til heile genom. Venter meiner det no er viktig å samle fenotypar, det vil seie sjå på korleis genotypane kjem til uttrykk, saman med genomdataene og tusenvis av nøyaktige genomsekvensar. Han meiner dette er viktig både for diagnose, for å kunne seie noko om effekten av behandling på førehand og for å sjå på mutasjonar i stamceller og variasjonar før cellebehandling. Han understrekar at kvalitetssikra sekvensar er heilt nødvendig for at vi skal få medisinsk nytte og for at ein skal kunne gi informasjon til enkeltpersonar basert på testane. Per i dag er altså ikkje kvaliteten på sekvenseringa og kunnskapen ein har fått om funksjonar til gena bra nok til å brukast i klinikken.

Gentestar

Sjølv om vi har sett lita nytte i behandling til no, har det vore enorm auke i talet på gen som er kopla til sjukdom, og marknaden for internettestar er òg noko som har kome dei siste åra. Her kan ein sende inn biologisk materiale og få tilbake informasjon om sjukdomsgen. I dag er det uklart kva nytte dette har for den enkelte, og ein annan viktig debatt er om informasjonen ein får frå slike analysar, kan bidra til å sjukleggjere folk og om helsevesenet har kapasitet og kunnskap til å gi råd til dei som treng det, etter å ha teke slike analysar.

Tekstboks – Patent hindrar analysar

Frå midten av 1990-talet då oppdaginga av sjukdomsgen tok av, har gen blitt patenterte. Dette gjer at andre ikkje utan vidare kan inkludere gena i for eksempel DNA-brikker der ein ser etter mutasjonar i mange gen samtidig for kommersiell bruk. Dei må då betale avgift til firmaet som har patentet. Brystkreftgena er det for eksempel firmaet Myriad Genetics som har patent på. Slik meiner mange at patentering kan vere til hinder for bioteknologisk industri og investering.

FAKTA – Det humane genom

• 3 milliardar basepar
• ca. 22 000 gen
• 46 kromosom
• Offentleggjort på pressekonferanse i Det kvite hus juni 2000 at ein hadde kartlagt det, det vil seie hadde fått sekvensert det
• Den første sekvensen vart publisert i Nature og Science i februar 2001
• Endeleg kartlagt i 2003, men enno er det nokre område som ikkje er sekvensert. Det siste kromosomet vart publisert i 2006
• Kalkulert i 1988 at det ville ta 30 000 årsverk å det gjere ferdig. Budsjettet for sekvenseringa var opphavleg 3 milliardar dollar for eit offentleg finansiert prosjekt, men kostnadene vart lågare. No er vi på veg mot 1000 dollar-genomet, det vil seie å sekvensere heile genomet til ein person for 1000 dollar.

Kjelder

Artiklar av ulike forfattarar i Science 4. februar 2011, s. 526–529 og s. 546–547.